Chăm đất - Để đất giữ nước như bọt biển

2025-08-23T00:24:19-04:00 2025-08-23T00:24:19-04:00 https://xiphocafe.vn/blog/dat-giu-nuoc-176.html https://xiphocafe.vn/uploads/blog/2025_08/tang-mun-dat-trong-ca-phe.jpg

Chuyện trồng cây cũng như quá trình học hành của cả đời người, 5 năm hay 10 năm cũng chưa chắc đã làm được hết, học được hết. Đất là nền móng cho mọi vật ở đó sinh sôi, chúng ta đối đãi chân thành hay không, trong lòng nó đều rõ cả. Khi đủ nhẫn nại kiên trì, thì lòng đất cũng sẽ đối đáp bằng những món quà qua từng cây ta gieo trồng. Những khu vườn cà phê đồng hành cùng Xì Phố cũng vậy, mỗi tấc đất là một hành trình tái tạo đất mang theo sự chân thành và tình yêu thiên nhiên. Chăm đất là nuôi dưỡng gốc rễ, nền tảng cho sự phát triển bền vững cho vườn cà phê đặc sản.

Ở Dalanka Forest Farm (Krông Năng, Đắk Lắk) - Nông trại đồng hành với Xì Phố Cafe đã bắt đầu từ những điều căn bản: muốn cây khỏe, phải nuôi cho đất khỏe. Trên đất đỏ bazan, chìa khóa là mùn (chất hữu cơ trong đất). Khi mùn tăng, đất hoạt động như một miếng bọt biển: hút – giữ – nhả ẩm ổn định cho cây qua các đợt nắng hạn. Các nghiên cứu của NRCS (Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ) cho thấy mùn vừa trực tiếp tăng khả năng trữ nước, vừa gián tiếp cải thiện cấu trúc, độ rỗng, tốc độ thấm và giảm mật độ chặt của đất, giúp nước lưu lại ở dạng cây dùng được.

 

Con số thường được dẫn lại là: mỗi 1% mùn tăng thêm có thể giữ khoảng 20.000 gallon nước/acre (≈ 75.700 lít/acre), tùy theo kết cấu đất. NRDC tổng hợp và giải thích bối cảnh áp dụng của con số này; một số khung đất trung bình còn ghi nhận mức tăng khả dụng khoảng 3.400 gallon/acre cho mỗi 1% mùn, cho thấy biến thiên theo loại đất – nhưng thông điệp chung là tăng mùn = tăng khả năng chống hạn.

 

Với đất đỏ bazan ở Tây Nguyên, nền đá mẹ bazan tạo tầng đất dày, tơi xốp, thấm nhanh, thuận lợi cho cây công nghiệp lâu năm như cà phê và hồ tiêu. Tuy nhiên, đất thường chua (pH thấp), nghèo lân/kali/nitơ dễ tiêu và thiếu mùn nếu không được trả hữu cơ đều đặn; vì vậy vừa giữ ẩm tầng sâu tốt, vừa dễ thất thoát dinh dưỡng nếu bề mặt trơ trụi. Bản đồ địa chất – thổ nhưỡng và nghiên cứu trong/ngoài nước đều xác nhận phân bố bazan rộng ở Tây Nguyên (trong đó có Đắk Lắk) và nhóm đất Feralsols/Rhodic Ferralsols gắn với vùng cà phê.

 

Trong hệ cà phê Robusta vùng Tây Nguyên, các mô hình mô phỏng ẩm độ đất trong Rhodic Ferralsols cho thấy động thái nước rất nhạy với che phủ và chế độ tưới; tưới quá mức không làm lợi thêm cho cây mà còn lãng phí nước và rửa trôi dinh dưỡng. Quản lý mùn và che phủ vì thế là tuyến đầu để “giữ nước trong đất” thay vì “đổ nước cho đất”.

 

Dalanka làm gì để “đất giữ nước như bọt biển”?

 

Dựa theo đặc tính đất, đặc điểm địa hình và điều kiện tự nhiên, Dalanka đã từng bước thực hiện những công việc quan trọng với mục tiêu cao nhất là cải tạo đất, tăng mùn cho đất, giữ đất luôn đủ độ ẩm và là môi trường sống lý tưởng cho vi sinh vật cũng như cây trồng.

 

Những công việc mà Dalanka đã và đang thực hiện:

 

1. Trả hữu cơ tại chỗ: vỏ quả/vỏ hạt cà phê, cỏ cắt, phân chuồng, phụ phẩm nông nghiệp… nuôi mùn – nền tảng tăng trữ ẩm, giữ dinh dưỡng và nuôi hệ vi sinh – giun đất (những “đường ống nước” tự nhiên). Các thử nghiệm dài hạn của Rodale Institute cho thấy hệ canh tác hữu cơ – tái sinh giúp tăng mùn và ổn định chức năng đất theo thời gian.

 

2. Che phủ sống & chết quanh năm: lớp phủ giảm bốc hơi, chống xói mòn, tăng thấm, giảm dòng chảy mặt – tức nước ở lại trong đất. NRCS nêu rõ mùn/che phủ cải thiện khả năng nước sẵn dùng (AWC) và trữ nước thực tế.

 

3. Đa tầng – có bóng râm thông minh: xen cây họ đậu (muồng đen làm trụ tiêu, keo dậu…) vừa cố định đạm, vừa bổ sung lá rụng giàu hữu cơ; tán che phù hợp giúp giảm stress nhiệt mà vẫn không giảm năng suất cà phê theo một số nghiên cứu gần đây về cà phê dưới tán. Đồng thời, cây che bóng cải thiện vi sinh – hóa sinh đất, tích lũy mùn nhanh hơn.

 

4. Điều chỉnh pH & dinh dưỡng hợp lý: với đất bazan chua, tạo môi trường cho vi sinh phân hủy hữu cơ hoạt động hiệu quả; kết hợp với các đạm cá, phân chuồng và phế phụ phẩm nông nghiệp như vỏ cà phê, võ đậu tạo dinh dưỡng hợp lý để chăm đất. Các tài liệu tổng hợp cho thấy hàm lượng mùn, N, P, K là những yếu tố quyết định năng suất cà phê.

 

Kết quả mong đợi: đất tơi – xốp – giàu mùn, độ ẩm nền cao và ổn định hơn giữa các đợt khô; rễ ăn sâu – khoẻ; giảm nhu cầu tưới; hạn chế rửa trôi phân; hạt chín đều và năng suất bền vững hơn. Tổng quan khoa học cho thấy việc phục hồi mùn ở các đất suy thoái có thể làm tăng giữ nước ở mức trường lực đồng ruộng (FC) rõ rệt – chính là phần nước hữu dụng cho cây.

Giữ mạch nước cho đất luôn ẩm ngay tại vườn

Bên cạnh các công việc làm giàu lượng mùn trong đất, giúp “đất giữ nước như bọt biển”, Dalanka còn trực tiếp thực hiện những việc để mạch nước ngay tại vườn được duy trì, đủ nước tưới cho cây trồng ngay cả khi Tây Nguyên đi qua mùa khô hạn.
 

Ở Tây Nguyên, cà phê – hồ tiêu không chỉ là cây trồng, mà còn là nền văn hoá nông nghiệp của nông dân. Nhưng vài năm trở lại đây, nguồn nước ngầm ngày càng cạn kiệt: giếng khô, suối trơ đáy, cây trồng chết héo. Nguyên nhân không chỉ vì nắng hạn, mà còn vì rừng đầu nguồn mất đi, đất trơ trọi, mưa xuống không còn thấm được vào lòng đất để nuôi mạch nước ngầm.

 

Để giữ lấy giọt nước, bà con mình không thể chỉ trông chờ vào trời mưa hay khoan thêm giếng, mà cần “giữ nước từ trong đất, từ trong rẫy của mình”. Có nhiều cách làm đơn giản nhưng hiệu quả:

 

- Trồng xen cây che bóng như chuối, muồng, bơ… giúp giữ ẩm, che nắng, giảm bốc hơi nước. Mô hình “vườn rừng” tại Dalanka Farm đã chứng minh: đất mát, cây khỏe, nước giếng cũng lâu cạn hơn.

 

- Phủ gốc giữ ẩm bằng lá cây, vỏ cà phê, rác hữu cơ… giống như đắp “chăn” cho đất, giúp đất mềm, giữ được hơi ẩm lâu hơn.

 

- Đào hố thấm nước mưa, làm hồ nhỏ, trồng cỏ dại giữ đất… đều giúp nước không chảy trôi mà thấm dần vào lòng đất nuôi mạch nước.

 

- Chuyển sang tưới tiết kiệm: tưới nhỏ giọt hoặc phun mưa cục bộ giúp giảm đến 30–40% lượng nước, đỡ tốn tiền điện mà giếng cũng đỡ khô cạn.

 

- Giữ rừng, trồng cây quanh vườn: rừng là “bình nước lớn” cho mạch nước ngầm. Càng nhiều cây, càng có cơ hội giữ nước cho đất.

 

Những nông trại do Xì Phố kết nối, tuỳ theo địa hình và tính chất đất mà có cách làm khác nhau nhưng đều chọn cách giữ rừng, đa dạng cây trồng trong vườn và giữ cỏ để tạo sự đa tầng tán giúp cho việc giảm sự thoát hơi nước trong các ngày nắng, gió.

 

Chân thành nuôi dưỡng đất không chỉ là tự nhủ lòng mình sẽ trân trọng từng tấc đất tại vườn, mà tình yêu đó cần được hiện thực bằng mỗi việc cụ thể. Những công việc ấy đòi hỏi người nông dân sự quan sát, trải nghiệm, kiên nhẫn qua từng ngày. Hành trình ấy thử thách lòng kiên định ghê gớm, nhưng rồi người nông dân tại Dalanka cũng không nản lòng nhụt chí, vẫn giữ vững mục tiêu để vững bước mỗi ngày. Từ hạt cà phê Dalanka đến xưởng rang Xì Phố, mỗi hạt cà phê được rang không chỉ mang vị ngọt của đất lành, mà còn là lời nhắn gửi: nếu muốn uống cà phê ngon lâu dài, hãy giữ lấy nguồn nước và đất cho cây cà phê hôm nay. Vị ngọt này còn đến từ nguồn nước lành sạch được cây sử dụng.

—

 

Trích dẫn nguồn:

- Trải nghiệm thực tế tại Dalanka Forest Farm – Đắk Lắk.

- Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam & Bộ NN&PTNT (2023). Báo cáo thực trạng tài nguyên nước Tây Nguyên.

- NESCAFÉ Plan Vietnam (2022). Đánh giá tác động mô hình tưới tiết kiệm và canh tác bền vững tại vùng cà phê Tây Nguyên.

- FAO (2021). Sustainable Groundwater Management in Agriculture – Global Perspectives.

- RCS (USDA). Soil Quality Indicators: Organic Matter; AWC Effects on Soil Water Holding Capacity…; Guides for Educators: Soil Organic Matter.

- NRDC. Organic Matter Can Improve Your Soil’s Water Holding Capacity; Building Back Better—From the Ground Up.

- Rodale Institute. Organic Systems Improve Soil Organic Matter; Connecting Soil Health and Water Quality.

- Lal, R. (2020). Soil organic matter and water retention. Agronomy Journal.

- Ferralsols & cà phê Tây Nguyên: mô phỏng ẩm độ đất và phân bố bazan.

- Tổng quan đất đỏ bazan Việt Nam & yếu tố quyết định năng suất cà phê.

- Hệ Thống Tạp Chí VAST

- Bổ sung: biến thiên ước tính AWC theo % mùn ở đất kết cấu trung bình.